Chăm chút bàn thờ là cách để con cháu
bày tỏ lòng yêu kính và tưởng nhớ đế ông bà tổ tiên, vì thế, mỗi độ năm hết,
Tết đến công việc này được mọi người chú ý trước tiên.
Thờ phụng tổ tiên là một trách nhiệm có tính cách luân lý
đối với người Việt Nam, nó thể hiện cho nhu cầu được phát lộ tình cảm và niềm
tin huyết thống trong môi trường gia đình.
Giữ bàn thờ sạch bày tỏ lòng hiếu kính
Bàn thờ là nơi ngự vị của các bậc tiền nhân trong gia
đình, vì thế nó thường được đặt ở vị trí trung tâm và cao nhất trong nhà. Điều
này không chỉ để tránh sự va chạm mà còn tránh gió, bụi bặm và côn trùng. Việc
lau dọn sạch sẽ bàn thờ là công việc trước tiên và được thực hiện một cách cẩn
thận, tỉ mỉ.
Công việc chăm chút bàn thờ là cách để
con cháu bày tỏ
lòng yêu kính và tưởng nhớ đế ông bà tổ tiên
Chổi quét hoặc khăn lau bàn thờ thường được dùng riêng,
và rất hạn chế sự chung đụng. Nước lau bàn thờ thường được dùng từ nguồn nước
sạch sẽ, có người còn dùng nước mưa thậm chí nước nấu từ lá trầu, lá bồ đề để
lau.
Trong tâm thức người Việt, người đã khuất và người còn
sống luôn có một mối quan hệ mật thiết với nhau. Không gian thờ tự là không
gian thiêng liêng trong gia đình, là nơi lưu giữ nhiều ẩn ức tình cảm giữa các
thế hệ, chính vì thế việc giữ gìn bàn thờ luôn sạch sẽ, mát mẻ không chỉ thể
hiện sự chăm sóc và tôn kính của con cháu đối với ông bà tổ tiên mà còn là sự
chăm sóc đến cái tôi tâm linh ở mỗi con người.
Không phải đợi lúc năm hết tết đến, nhân dịp giỗ chạp hay
vào những ngày sóc vọng, người ta mới dọn dẹp và chăm chút bàn thờ.
Tuy nhiên, phải vào những ngày cận Tết, chúng ta mới thấy
hết được không khí bận bịu, tất bật của việc dọn dẹp và chuẩn bị sắm sửa đồ
thờ.
Từ việc đánh sáng lại bộ tư đồng, lau chùi khung ảnh,
thay cát bát hương (nhang)... đều thể hiện cho nhu cầu giao hòa, gắn kết mật
thiết giữa thế giới hữu tình và thế giới tâm linh thiêng liêng.
Công việc quét tước nhà cửa thường là việc của phụ nữ
trong nhà vì nó đòi tính cẩn thận, tỉ mỉ. Song việc bày bàn thờ ngày Tết lại
được ưu ái dành cho quý ông, đơn giản vì việc ấy nặng nhọc hơn. Hơn thế, người
đàn ông là chủ gia đình, phải đại diện chăm lo nơi cư ngụ của tổ tiên để tỏ
lòng hiếu kính.
Phụ nữ trong nhà thì lo việc bếp núc, nấu nướng và dọn
dẹp gian bếp. Đó là cách nhìn từ văn hóa truyền thống xưa kia.
Ngày nay, nhất là nơi đô thị, chúng ta không còn biệt
rạch ròi việc này như trước. Việc bày biện hay thắp hương (nhang) trên bàn thờ
không phân biệt nam nữ, tuổi tác như ở thôn quê.
Tuy nhiên, để giữ nếp xưa, mọi nhà vẫn mời người lớn tuổi
nhất họ hay nhất nhà ra khấn và thắp hương cho ông bà tổ tiên trong những ngày
quan trọng như: tất niên, đêm giao thừa, mừng năm mới, cúng tiễn...
Chu đáo bày biện, lễ cúng
Trong gia đình Việt Nam ngoài việc chọn lựa vị trí trung
tâm và cao ráo để đặt bàn thờ, người Việt còn chú ý xem hướng của ngôi nhà và
tuổi của gia chủ để thấy nên đặt bàn thờ quay mặt về hướng nào là tốt nhất.
Việc dọn dẹp hay bày biện bàn thờ vào ngày thường có thể
qua loa, sơ sài vì lý do bận bịu làm ăn, thu vén tiền bạc... Song vào những
ngày Tết, công việc này được yêu cầu có sự chu đáo nhất định.
Trên bàn thờ tổ tiên, ở chính giữa đặt bát hương (tượng
trưng cho tinh tú) và trên bát hương có cây trụ để cắm hương vòng (tượng trưng
cho trục vũ trụ), hai bát hương khác đặt ở bên trái và bên phải tạo nên tư thế
tam tài; ở hai góc ngoài bao giờ cũng có hai cây đèn dầu (hoặc nến) tượng trưng
cho mặt trời bên trái và mặt trăng ở bên phải.
Khi cần giao tiếp với tổ tiên (có lúc thỉnh cầu, có lúc
sám hối... người ta thường đốt nến (đèn dầu) và thắp hương. Mọi nguyện cầu theo
các vòng khói hương chuyển đến ông bà tổ tiên.
Lễ vật dâng cúng thường bao gồm vài bộ quần áo, giấy tiền
vàng mã cho các cụ, một vài cái chung (ly nhỏ, thấp) và một bình trà; đĩa hoa
quả lớn đặt ở trung tâm bàn thờ, một bình hoa lớn và một bình rượu ngon. Xung
quanh, ta có bày thêm bánh mứt cho cân đối và đẹp mắt.
Hoa để thờ cũng có nhiều loại, ví dụ hoa tươi hay hoa làm
bằng giấy bạc (một bạc, một vàng biểu tượng cho một âm một dương, âm dương giao
hòa) để có thể dùng được lâu. Đối với hoa tươi, người Việt Nam thường sử dụng
hoa cúc, hoa huệ, hoa lay ơn, hoa mai, hoa đào trong cúng gia tiên ngày Tết...
Khoảng sáng 30 Tết, việc bày biện bàn thờ Tết phải được
hoàn tất. Tuỳ theo điều kiện kinh tế hay văn hóa từng miền mà trên bàn thờ có
thêm cặp dưa hấu xanh, gói thuốc lá, cặp bánh chưng hay bánh tét...
Việc thắp sáng cho bàn thờ ngày Tết cũng được bắt đầu từ
ngày 30. Có nhà sử dụng loại hương vòng, hay hương que loại lớn, cháy liên tục
trong nhiều ngày với nhiều ý nghĩa biểu trưng như các vì tinh tú đang tỏa sáng,
sự chăm lo ân cần của con cháu...
Hương khói còn tạo nên một không khí ấm cúng nơi gian
thờ, gắn kết tình cảm và ước nguyện hạnh phúc của mọi người trong một gia đình.
Hương dùng cho những ngày Tết cũng thường là các loại hương có mùi thơm đặc
biệt ví dụ như hương bài, hương trầm, hương nhài... là những loại hương có mùi
thơm hết sức đặc trưng cho nhân dân ba miền ở Bắc - Trung - Nam.
Mâm ngũ quả ngày Tết.
Việc bày mâm ngũ quả xuất phát từ lý thuyết về ngũ hành:
thuỷ - hỏa - mộc - kim - thổ những yếu tố tạo nên vũ trụ và sự vận hành của nó.
Thông thường ngũ quả gồm 5 loại quả có các màu khác nhau
như chuối xanh, bưởi vàng, hồng đỏ, lê trắng, quýt da cam tượng trưng cho mong
ước: Phú (giàu có) - quý (sang trọng) - thọ (sống lâu) - khang (khỏe mạnh) -
ninh (bình yên).
Mỗi một miền lại có một quan niệm riêng về ý nghĩa mâm
ngũ quả. Người Nam bộ có cách đọc chại âm hay đơn tiết hóa một số từ, ví dụ chỉ
tên trái mãng cầu thì gọi đơn tiết hóa là Cầu (mãng cầu: thoả mãn trong sự cầu
xin) - Sung (sung: chỉ sự sung túc, sung mãn) - Vừa (đọc chệch âm là dừa: quả
dừa) - Đủ (đơn tiết hóa của đu đủ và xài (là cách đọc chệch của âm xoài).
Trong khi đó, người miền Bắc hướng đến ý nghĩa biểu trưng
nhiều hơn, quả phật thủ hay nải chuối như bàn tay che chở của đức phật cho tất
cả mọi người; quả bưởi, dưa hấu thể hiện cho sự đầy đặn, trọn vẹn căng đầy sức
sống; màu sắc thắm tươi của quýt, hồng tượng trưng cho sự may mắn, phồn thịnh
cát tường.
Ngày nay, mâm quả trên bàn thờ tết người Việt phong phú
hơn về chủng loại bởi sự góp mặt của những hoa quả ngoại nhập. Với tính dung
hợp trong văn hóa, người Việt Nam luôn có thể tìm thấy tất cả những yếu tố
thích hợp, có giá trị ý nghĩa đối với đời sống tâm linh của dân tộc mình.
Cuối cùng, những sản vật đẹp mắt nhất, tinh tuý nhất,
được dâng bày với những tình cảm hiếu kính, trang trọng và thiết thân nhất. Bàn
thờ tết không chỉ là nơi mà mọi người bày tỏ tình cảm gia đình, huyết thống mà
đó còn là nơi chúng ta gửi gắm những lời chúc may mắn và một năm mới an khang,
thịnh vượng hơn.
Theo Archi - vtc.vn