Nhà văn Tô Hoài: Người hóm lẹm bậc nhất văn đàn Việt

Tô Hoài là người viết khỏe và viết nhiều thể loại văn chương như: tiểu thuyết, truyện ngắn, kí, tiểu luận và kinh nghiệm sáng tác, kịch bản phim,... Mỗi thơ là chưa thấy ông công bố. Nhưng chưa biết chừng,
một người đa tài như ông, biết đâu nay mai ông cho ra cả một tổng tập thơ Tô Hoài cho thiên hạ choáng luôn cả thể (!?). 

Ông tâm sự: “Tôi vào nghề văn có trong ngoài ba năm trước Cách mạng tháng Tám, 1945 mà tôi viết như chạy thi được năm truyện dài, truyện vừa, ba tập truyện ngắn, còn truyện thiếu nhi như Dế mèn thì mấy chục truyện, cái in, cái chưa in, vương vãi lung tung tôi không nhớ hết. Cũng chẳng có gì lạ. Viết để kiếm miếng sống lúc ấy tất phải cuốc khỏe như vậy đấy”.

Đặc biệt nhà văn Tô Hoài có biệt tài quan sát tập tính các loài vật hơn bất cứ nhà văn Việt nào từ trước tới nay. Ông mô tả loài chuột gồm đủ mặt từ chuột nhắt, chuột cống, đến chuột cộc, chuột bạch, chuột xù,... Tất cả bọn chúng đều “ngơ ngác nhìn quanh quẩn. Như là họ hít phải cái không khí lạ. Như là họ chẳng quen bò giữa nơi khoáng đãng. Và họ lại nối đuôi nhau, tha thẩn, từ từ bò vào, cũng như lúc bò ra”. 

Nhà văn Tô Hoài

Ông viết giản dị đến mức tự nhiên, như là hít thở khí giời, cơm ăn, nước uống. Có lẽ trời đã phú cho ông một bộ óc quan sát tinh tế, một “con mắt tình đời”. Từng có người nhận xét nhà văn Tô Hoài là người “hóm hỉnh”. Tôi nghĩ, như vậy đúng nhưng chưa đủ, mà phải là một nhà văn “hóm lẹm”. Bởi “hóm hỉnh” là một từ láy, chỉ có một nghĩa khá rõ ràng dùng để chỉ một người có khiếu hài hước, còn “hóm lẹm” là cụm từ ghép không cố định với hai từ có hai nghĩa khu biệt là “hóm” và “lẹm”. “Lẹm” dùng để chỉ sự “sắc”, nhưng mà “sắc ngọt” của một vật dụng nào đấy như dao, cuốc, xẻng, rìu, đục, cưa... Về nghĩa bóng cụ từ “hóm lẹm” được dùng để chỉ một người vừa có khiếu hài hước, vừa sắc sảo nhưng rất “ngọt” như Tô Hoài. Ông chỉ cần viết ra những cái ông quan sát thấy, như không cần văn chương chút nào, không cần hư cấu, thêm mắm thêm muối gì cũng đã là đã là văn rồi, một thứ văn vừa hài hước, sắc sảo và sâu cay, nhưng vẫn gần gũi với đời sống thực diễn ra hằng ngày. 

Chẳng hạn như chú Dế Mèn, Dế Trũi chơi với nhau như anh em kết nghĩa kiểu Lưu - Quan - Trương trong truyện Tam Quốc. Họ sẵn sàng quên mình vì bạn, vì nghĩa lớn. Còn chú Xiến Tóc trầm lặng, nhưng tính tình thì sáng nắng chiều mưa, yêu đời đấy, mà cũng chán đời ngay. Rồi đến chị Cào Cào ồn ào và duyên dáng luôn thích khoe bộ cánh thời trang. Bọ Ngựa kiêu căng, ngạo mạn, lúc nào cũng nhảy tanh tách, đứng ngồi không yên. Cóc huênh hoang ta đây và sẵn sàng hạ gục bất cứ đối thủ nào bằng những mùi tên thuốc độc cất giữ ở da và ở gan nó. Ếch thông thái giả. Chim Chả Non đích thị là một tay công tử bột, chỉ được cái mẽ bên ngoài, còn đầu lại rỗng tuếch, chẳng làm nên tích sự gì... 

Ông mô tả về các con vật không ai có thể tả hay hơn. Đây là chú mèo mướp “lừ đừ nghiêm nghị tựa một thầy dòng, trên mình có khoác bộ áo thâm. Hắn có cái cốt cách quý phái và trưởng giả. Lúc nào cũng nghĩ ngợi như sắp mưu toan một việc gì ghê gớm lắm”. Còn cậu gà trống gi “bé nhỏ sống côi cút một thân, một mình” khi  còn trẻ nhỏ. Ấy vậy mà lớn lên lại có “bộ mặt khinh khỉnh ta đây”. Đặc biệt là tính đa tình “có tật mê gái, như cái tính chung của loài gà - cả của loài người - khi mới lớn lên”. Với hạng gà và người này thì gã sẵn sàng bỏ nhà đi theo gái. Rồi lại bỏ người tình cũ ngay để “lần mò đi tìm một vài ái tình khác”. Cái anh chàng gà chọi thì ôi thôi “nhất sinh chỉ có một nghề đi đánh lẫn nhau cho người ta xem” và như “lúc nào cũng chỉ ngứa ngáy chân tay”. Là một anh hùng hảo hán, nhưng chàng chọi ta chẳng thiết gì đến con cái, trong đầu “chỉ đem những ý tình ma chuột”, hay thích “đi ve gái”. Oái oăm là khi gặp một cuộc bể dâu, họ nhà gà chết dần, chết mòn, chàng gà chọi dù anh hùng, lẫm liệt nhưng rồi cũng ngoẻo, chỉ để lại “một mình chị mái già, ra lại vào, ngẩn ngơ”. 

Thảm hại nhất là đôi vợ chồng gà gi đá “tựa vợ chồng quê mới rủ nhau lên tỉnh. Họ lờ khờ, ngẩn ngơ, xấu xí - nghĩa là đặc nhà quê”. Chúng cần mẫn xây tổ ấm như những người nông dân chưa ra phố bao giờ. Được cái chúng sống với nhau khá hạnh phúc, “bình lặng, chịu khó, ít ồn ã”, cứ thế mà chờ cho đến ngày sinh còn đẻ cháu lần lữa qua năm tháng. Cuộc sống của gia đình gi đá có vẻ như bình lặng lắm. 

Đùng một cái, Tết đến, tiếng pháo nổ đón năm mới trở thành tai họa với họ nhà gà, tiếng pháo “kinh khủng nổ vang động trong cây, cả nhà cuống cuồng bay đi”. Thậm chí người ta còn tóm cổ chú trông gi choai để làm thịt đặt lên bàn thờ cúng tổ tiên, hay bày vào mâm đem ra giời cúng thiên la địa võng, rồi xem tướng chân, tấm tắc khen chú gi đá này năm nay đem đến cho gia chủ nhiều điều may mắn lắm... 

Còn Mụ ngan già vốn sẵn “cái tính ngu tối, chậm chạp” đến mức những thân nhân của mình như chồng con, em út gặp nạn có khi bị chết bất đắc kỳ tử vì dịch cúm gia cầm, mụ vẫn coi như không hề có chuyện gì xảy ra. Kể cả khi bị đá, bị đuổi đánh, “bị bỏ tù” thì họ mụ “vẫn không hiểu chi”. Hơn thế nữa khi “chồng mụ” bị làm thịt, mụ vẫn “thản nhiên” coi như đấy là chống người khác. Mụ ngan chỉ nhớ rõ nhất một điều là “khi có hạt ngô đo đỏ, hạt thóc vàng vàng, tàu lá xanh xanh thì xô đến mà khởi cái sự ăn” cho đầy diều.

“Hóm lẹm” đến thế này thì không biết đây là cuộc sống của loài vật hay của loài người, nhưng chắc chắn, dù là loài nào vẫn khiến người đọc cảm thấy vừa ngậm ngùi, vừa xót xa cho phận kiếp làm “CON (vật/ người)” (!?)

Nhà văn Tô Hoài có tên khai sinh là Nguyễn Sen. Ông sinh ngày 7/9/1920 tại xã Kim An, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Tây (cũ). Nhưng tuổi thơ ông sống ở quê ngoại gắn liền với con sông Tô Lịch ở làng Nghĩa Đô, thuộc huyện Hoài Đức, tỉnh Hà Tây (cũ), nên ông lấy bút danh là Tô Hoài. Ngoài ra ông còn có nhiều bút danh khác như: Mai Trang, Mắt Biển, Thái Yên, Vũ Đột Kích, Hồng Hoa, Phạm Hòa. Ông bước lên văn đàn Việt Nam từ cuối những năm 30 của thế kỷ XX, đến nay đã hơn 70 năm cầm bút. Ông đã được Nhà nước trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I về Văn học - Nghệ thuật năm 1996 cho cụm tác phẩm như: Dế mèn phiêu lưu ký, Truyện Tây Bắc, Vợ chồng A Phủ, Miền Tây, Tuổi trẻ Hoàng Văn Thụ,...

Đỗ Ngọc Yên - giaoducthoidai.vn